Zjawisko używania substancji psychoaktywnych w kontekście psychospołecznym

Zjawisko używanie substancji psychoaktywnych jest wieloaspektowym i wielopoziomowym problemem społecznym (dotykającym kwestie bezrobocia, bezdomności, załamania struktur rodzinnych czy demoralizacji, jak i stygmatyzacji społecznej) oraz zdrowia publicznego (dotyczącym obciążenia medycznego, psychiatrycznego związanego z niewydolnością systemu w kontekście dostępu do terapii, zwiększonego poziomu śmiertelności i samobójstw wywołany używaniem substancji czy transmisji chorób zakaźnych). Ma niezwykle istotny wpływ na kwestie bezpieczeństwa społecznego w kontekście występowania zachowań przestępczych.

Jak substancje psychoaktywne wpływają na funkcjonowanie jej użytkowników?

Nie od dziś wiadomo, że środki odurzające w sposób znaczny upośledzają funkcjonowanie jednostki. Wpływają one nie tylko na ośrodkowy układ nerwowy, wywołując szereg często nieodwracalnych zmian ale i sposób znaczący wpływają na codzienność jej użytkowników i relacje społeczne. Czynnikami mającymi najistotniejszy wpływ na popełnianie zachowań przestępczych są:  

• wpływ substancji psychoaktywnych na zdolności poznawcze, powodując ‘’luzowanie’’ hamulców i co za tym idzie, zwiększając skłonność do impulsywności. Substancje psychoaktywne niezwykle mocno wpływają na percepcję rzeczywistości. Powodują utratę samokontroli, racjonalności, tym samym zaburzają zdolność do analizy sytuacji i szacowania ryzyka zarówno sytuacyjnego, jak i tego dotyczącego własnych zachowań, najzwyczajniej mówiąc-logicznego myślenia, problemy z oceną moralną sytuacji pod wpływem substancji, 
• związane z samym zespołem uzależnienia; takie jak kompulsywne poszukiwanie w celu ‘’ukojenia’’ nałogu skłaniając do rozbojów, kradzieży, ale też związanych z popytem i podażą jak handel, czy chociażby fakt posiadania nielegalnych substancji. 
• skłonność do zachowań przemocowych; niektóre substancje charakteryzują się działaniem pobudzającym (np. kokaina czy amfetamina), powodując rozhamowanie jednostki i mogących prowadzić do przestępstw z użyciem przemocy takich jak napaści, pobicia czy nawet zabójstwa.  
• skłonność do rozrywki po narkotykach, impulsywność, ekspresyjny aspekt zachowania, by zaimponować „odwagą”, 
• problemy socjalizacyjne; problemy relacyjne, problemy w pracy, wykluczenie społeczne czy stygmatyzacja wyzwalające frustrację; mogą prowadzić do zachowań przestępczych. 

Używanie substancji psychoaktywnych a ryzyko wystąpienia wśród jej użytkowników zachowań przestępczych nie odnosi się wyłącznie do bezpośredniego wpływu substancji na zachowanie jej użytkownika (a więc bycia pod wpływem środka odurzającego w momencie popełnienia przestępstwa), ale także pośredniego na skutek długotrwałej degradacji psychicznej i demoralizacji społecznej związanej z chronicznym używaniem substancji, wskutek powolnego ‘’zatracania się’’ w nałogu i częstego przebywania w negatywnym środowisku. Warto zaznaczyć także, że substancje psychoaktywne mogą ‘’wzmagać’’ skłonności przestępcze u osób, które te skłonności posiadają, np. poprzez osobnicze cechy osobowości, zaburzenia psychiczne, wpływ wzorców zachowań wyniesionych ze środowiska rodzinnego, sytuację ekonomiczną, często związaną ze zjawiskiem bezdomności , niestabilności i niewydolności rodzinnej, a także wyzwań emocjonalnych jak traumatyczne wydarzenia życiowe czy rozpad związku lub nawet rzecz tak prozaiczna, jak brak satysfakcji życiowej, czy w relacji z drugą osobą.  

Znaczącymi czynnikami mogącymi wpływającymi na ryzyko popełniania przestępstw wśród osób będących pod wpływem substancji psychoaktywnych są: rozpoczęcie używania substancji psychoaktywnych w młodym wieku, a w szczególności zespół uzależnienia od substancji i przebyta kara pozbawienia wolności, które zostaną omówione szerzej poniżej.

Zjawisko uzależnienia od substancji psychoaktywnych i często występujący w strukturze relacyjnej, czy rodzinnej schemat współuzależnienia wśród partnerów osób uzależnionych

Uzależnienie określane jest jako stała, bądź okresowa zależności od używania środka odurzającego w celu odczucia stanu przyjemności bądź usunięcia negatywnych konsekwencji wynikających z jego braku.  

Głównymi objawami zespołu uzależnienie jest silne pragnienie w postaci przymusu zażycia substancji, upośledzona kontrola w kontekście zażywanej substancji (brak kontroli nad stawianiem granic i ilością wypitego alkoholu), wzrost tolerancji na alkohol (potrzeba używania większej dawki, aby wprowadzić się w stan upojenia), występowanie przykrych objawów związanych z odstawieniem substancji, narastające zaniedbywanie źródeł przyjemności, które uprzednio powodowały radość czy też używanie środków odurzających pomimo zauważania wyraźnych, negatywnych skutków; zdrowotnych jak skutki somatyczne, obniżenia nastroju, występowanie zachowań agresywnych, ale także społecznych jak utrata bliskich relacji, stygmatyzacja ze strony otoczenia czy też finansowe, związane często z utratą pracy wskutek, chociażby ciągów alkoholowych.  

Analizując zjawisko uzależnienia od substancji psychoaktywnych, warto zwrócić uwagę na termin współuzależnienia, bowiem uzależnienie rzadko kiedy dotyczy wyłącznie osoby uzależnionej. Cierpią na tym nie tylko użytkownicy substancji, ale całe rodziny czy bliscy. Substancje psychoaktywne potrafią uwikłać w swoje ‘’sidła’’ wieloaspektowo, często upośledzając funkcjonowanie całych systemów rodzinnych.  

O współuzależnieniu więc mówimy, gdy osoba bliska uzależnionemu w sposób nieprawidłowy przystosowuje się do sytuacji problemowej- uzależnienia partnera. W sposób nieświadomy przejmuje na siebie odpowiedzialność i kontrolę za funkcjonowanie i potrzeby osoby uzależnionej przy jednoczesnym pomijaniu ważności potrzeb własnych, co w efekcie ułatwia osobie uzależnionej kontynuowanie nałogu. Można spotkać się z określeniem współuzależnienia, jako „choroby żon alkoholików” określając kobiety pozostające w stałym, długotrwałym związku z partnerem uzależnionym od alkoholu jako jego lustrzane odbicie w kontekście jego cech osobowości. Objawiają się usprawiedliwianiem zachowań partnera, krzywd wyrządzonych innym, próbami zminimalizowania skutków ‘’kaca’’, czy też podsuwaniem pod nos kolejnej butelki, bo „jak się napije, to nie będzie się tak frustrował’’ czy też łagodzenie konsekwencji nałogu w postaci przejmowanie na siebie obowiązków uzależnionego.

Substancje psychoaktywne a ryzyko recydywy

Narkotyki są jednym ze znaczących elementów powrotu do przestępstw po odbyciu kary pozbawienia wolności. Osoby uzależnione od substancji odurzających są bardziej skłonne do popełniania zachowań przestępczych między innymi z chęci zdobycia, często w sposób nielegalny funduszy na narkotyki, jak i poprzez bezpośredni wpływ substancji na zachowanie. Upośledzają umiejętności logicznego myślenia i podejmowania zdrowych, racjonalnych decyzji i kontroli własnego zachowania, co może skutkować recydywą.  

Wyniki badań dotyczących związku używania substancji psychoaktywnych i zachowań przestępczych: 

Wśród osób skazanych, dwukrotnie wyższą szansę na generalny recydywizm (czyli  jakiekolwiek przestępstwo) wykazują osoby z zaburzeniami osobowości i nadużywający substancji psychoaktywnych (Walter i inni, 2011). 

Wynika to ze słabszej resocjalizacji recydywistów, wliczając w to gorsze funkcjonowanie psychiczne, bardziej problematyczne używanie substancji i przeważnie więcej problemów  prawnych u ludzi zażywających i posiadających towarzyszące zaburzenia osobowości (często  powodowane przez nadużywanie bądź uzależnienie). Jest to przede wszystkim widoczne u  osadzonych z zaburzeniami osobowości objawiającymi się agresją i dysregulacją afektu  (częściej takie osoby rozładowują napięcie i impulsywność poprzez zażywanie substancji). 

Badanie przeprowadzone w Norwegii pokazało , że u osób wykazujących wysoko ryzykowne  zażywanie narkotyków szansa na ponowne osadzenie w placówce penitencjarnej (recydywę)  jest 4-krotnie wyższa niż u osób, które wykazywały niskie ryzyko w tym zakresie (Lokdam i inni 2022). 

W Polsce proporcja więźniów, którzy wg EMCDDA zażyli kiedykolwiek jakiekolwiek  narkotyki to około 48%, cannabis 44%, kokaina 22%, amfetamina 39%, heroina 9%, dla porównania w Rumunii tylko około 16% więźniów kiedykolwiek zażyło narkotyk, a w Holandii  prawie 80% przynajmniej raz w życiu zażyło narkotyk (WHO, 2014).

ALKOHOL TO TEŻ NARKOTYK! 

Badania przeprowadzone na osobach objętych dozorem w związku z warunkowym  zawieszeniem kary pozbawienia wolności wykazują, iż 52% osiągnęła powrotność do przestępstwa w grupie osób uzależnionych od alkoholu. (E.Włodarczyk, 2018) 

Badania w Polsce wśród osób skazanych, z 1981 r. wykazało 180 osób uzależnionych od środków odurzających lub psychotropowych (na 83 455 osadzonych), natomiast badania z 1984 r. 454 więźniów (na 83 385 osadzonych)-zauważalna jest tendencja wzrostowa. (K.  Dubiel, A. Majcherczyk, 2006). 

Badanie przeprowadzone w 2001 r. przez Instytut Psychiatrii i Neurologii na losowej grupie  więźniów w zakładach karnych; 19,5% osadzonych używało narkotyki w sposób okazjonalny przed skazaniem na odbycie kary pozbawienia wolności, natomiast doświadczenia z  używaniem środków odurzających w warunkach izolacji więziennej miało 22%.

Mechanizmy psychologiczne mogące prowadzić nawrotu uzależnienia, a jednocześnie zwiększać ryzyko wystąpienia zjawiska recydywyPo pierwsze: głód narkotykowy mogący powrócić do osoby uzależnionej po wielu miesiącach, a nawet latach abstynencji. Silna potrzeba zażycia substancji psychoaktywnej w celu ukojenia głodu i niezwykle silne skutki zarówno fizyczne, jak i psychiczne powodują wśród osób doświadczających tego zjawiska sytuację trudną do opanowania. 

Po drugie: nawyki i reakcje na substancje. Często sam widok substancji, przebywanie w miejscu, gdzie uprzednio zażywało się substancje, czy spotkanie osoby, która temu towarzyszyła wywołuje szereg, automatycznych reakcji na ten bodziec, powodujących przełamanie oporu przed oddaniem się pokusie zażycia i dalej wywołania domino efektów prowadzących często do ponownego uzależnienia.  

Po trzecie: zaburzenia emocjonalne i brak wykształconych strategii radzenia sobie z problemami takimi jak depresja, lęk czy nieumiejętność poradzenia sobie z sytuacjami stresowymi i wzmagającymi silne emocje. Osoby uzależnione często uciekają w używki w celu uporania się z problemami i zagłuszenia własnych emocji. 

Po czwarte: odrzucenie społeczne. Brak wsparcia społecznego, ciężka sytuacja ekonomiczna i rodzinna, nieumiejętność nawiązywania i utrzymywania zdrowych relacji, czy stygmatyzacja związana z uprzednim pobytem w zakładzie karnym mogą zwiększać ryzyko nawrotu.  

Biorąc pod uwagę opisane wyżej zależności, czynnikami sprzyjającymi recydywie są: problemy psychiczne i emocjonalne, traumatyczne i stresujące wydarzenia życiowe, kontakt z używkami i osobami uzależnionymi oraz brak wsparcia i dostępu do leczenia w związku z uzależnieniem.  

Przeciwdziałanie przestępczości związanej z używaniem substancji psychoaktywnych powinno być wielowymiarowe i skierowane w programy nie tylko zapobiegania uzależnieniom, ale i ich leczenia. Celem jest przerwanie kręgu przestępczości i recydywy. W związku, z czym zjawisko recydywy można zminimalizować poprzez:  

• Profilaktykę antynarkotykową dotyczącą edukacji na temat substancji psychoaktywnych i uzależnienia 
• Leczenie uzależnień i terapię psychologiczną włączoną do systemu sprawiedliwości zakładającą regularne oddziaływania jak grupy wsparcia 
• Wsparcie socjalne dla osób uzależnionych  
• Wsparcie rodzinne oraz świadomość i podjęcie działań takich jak terapia, gdy wystąpi problem WSPÓŁUZALEŻNIENIA, przemocy, zaniedbań rodzicielskich względem dzieci, itd. 
• Dostosowane do aktualnych wymagać i zaktualizowane programy resocjalizacyjne wspomagające pozytywną readaptację społeczną byłych skazanych.  

Warto pamiętać o tym, iż nawrót choroby jest elementem mechanizmu uzależnienia. Najważniejsze jest. aby się nie poddawać i szukać wsparcia i pomocy, jeśli doświadczamy nawrotu! 

Telefon zaufania Krajowego Biura do Spraw Przeciwdziałania narkomanii

800 199 990.

W dni powszednie, od 16.00 do 21.00