Sytuacja penitencjarna osób niepełnosprawnych różni się w poszczególnych krajach, zależnie od polityki penitencjarnej i przepisów prawnych. W niektórych miejscach istnieją specjalne udogodnienia dla więźniów niepełnosprawnych, takie jak dostosowane cele mieszkalne czy programy rehabilitacyjne. Jednakże, w niektórych przypadkach, warunki dla osób niepełnosprawnych w systemie penitencjarnym mogą być trudne, ze względu na brak dostosowań do ich potrzeb oraz wyzwania związane z utrzymaniem równości w traktowaniu.

Ogólnie rzecz biorąc, w większości rozwiniętych krajów istnieją przepisy i standardy zapewniające odpowiednie traktowanie osób niepełnosprawnych w systemie penitencjarnym. Te standardy mogą obejmować dostęp do odpowiedniej opieki medycznej, dostosowanej infrastruktury więziennej, odpowiednich programów rehabilitacyjnych i szkoleniowych, a także ochrony przed dyskryminacją.

Organizacje międzynarodowe, takie jak ONZ, również opracowują wytyczne dotyczące traktowania osób niepełnosprawnych w kontekście więziennictwa. Przykładowo, Konwencja Praw Osób Niepełnosprawnych ONZ (CRPD) zawiera zapisy dotyczące praw osób niepełnosprawnych, w tym tych przebywających w miejscach pozbawienia wolności.

Ponadto, Komitet ONZ ds. Praw Osób Niepełnosprawnych monitoruje realizację konwencji w państwach sygnatariuszach, w tym także w zakresie praw osób niepełnosprawnych w systemie więziennym. Państwa mają obowiązek implementować te standardy i zapewnić, że osoby niepełnosprawne przebywające w więzieniach są traktowane zgodnie z zapisami tej konwencji.

Warto jednak zauważyć, że pomimo istnienia regulacji i standardów, sytuacja w praktyce może się różnić w zależności od indywidualnych przypadków, systemów prawnych poszczególnych krajów i stopnia wdrożenia przepisów. Ochrona praw więźniów niepełnosprawnych wymaga stałego monitorowania i egzekwowania przepisów prawa, aby zapewnić odpowiednie traktowanie i ochronę ich praw.

ONZ współpracuje z państwami członkowskimi, zachęcając je do wdrażania najlepszych praktyk związanych z prawami osób z niepełnosprawnościami w systemie penitencjarnym. Działa także jako forum do wymiany doświadczeń i rozwiązywania problemów związanych z sytuacją niepełnosprawnych więźniów.

Oto kilka przykładów działań podejmowanych w różnych krajach w celu poprawy sytuacji penitencjarnej osób niepełnosprawnych:

Stany Zjednoczone

W Stanach Zjednoczonych istnieje ustawa o prawach osób niepełnosprawnych (Americans with Disabilities Act – ADA), która obejmuje również instytucje więzienne. ADA nakłada obowiązek dostosowania infrastruktury więziennej do potrzeb osób niepełnosprawnych. W amerykańskich więzieniach obecnie przebywa ponad 550 tys. Osób (dane z roku 2021) z niepełnosprawnością intelektualną, co stanowi wyzwanie z uwagi na często występujący wyzysk i okrucieństwo w systemie. Życie za kratkami w USA, zwłaszcza w miejscach takich jak San Quentin w Kalifornii, jest trudne, szczególnie dla skazanych z niepełnosprawnościami.

Zgodnie z danymi Bureau of Justice Statistics, aż dwie piąte spośród 24 848 osadzonych w 364 więzieniach zgłosiło jakąś formę niepełnosprawności, co oznacza, że wśród ogółu więźniów w Stanach Zjednoczonych – od Atlantyku po Ocean Spokojny – mniej więcej 760 tys. osób jest dotkniętych niepełnosprawnością.

Prof. Jennifer Sarrett z Uniwersytetu Emory’ego w Georgii zauważa, że osoby z niepełnosprawnościami intelektualnymi, rozwojowymi i zaburzeniami funkcji poznawczych otrzymują statystycznie dłuższe i bardziej drakońskie wyroki niż ich pełnosprawni współwięźniowie. Niepokojące jest także to, że liczba więźniów z niepełnosprawnościami w USA stale rośnie, przekraczając obecnie 38 proc.

Badania wskazują, że osoby z niepełnosprawnościami trafiają częściej do aresztu niż więzienia, związane z tym, że areszty kojarzą się z przestępstwami o mniejszym kalibrze i są bardziej powszechne w społecznościach dotkniętych problemem niepełnosprawności.

Naukowcy alarmują, że wielu więźniów z niepełnosprawnościami nie ujawnia tego faktu, obawiając się wykluczenia społecznego, a dane z raportu prawdopodobnie niedoszacowują rzeczywistego zakresu problemu. Dochodzi do krzywd i niesprawiedliwości w trakcie procesów sądowych i pobytu w więzieniach. Osoby niepełnosprawne zeznają, że zostały skazane za niezrozumienie pytania zadanego przez sędzie. Tymczasem liczba przypadków przemocy wobec więźniów z niepełnosprawnościami zdaje się rosnąć, zmuszając ich do konfrontacji z nieprzystosowanym systemem penitencjarnym.

Warto podkreślić, że Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) i organizacje broniące praw człowieka jednomyślnie uznają pewne praktyki stosowane wobec tej grupy więźniów za formy tortur, co podkreśla pilną potrzebę zrozumienia i reagowania na specyficzne potrzeby tej marginalizowanej społeczności więźniów.

Czechy

W Republice Czeskiej każdy więzień posiada szczegółową diagnozę, która obejmuje informacje dotyczące jego sytuacji osobistej, rodzinnej oraz zachowania. Duże znaczenie przypisuje się analizie ewentualnych zaburzeń, które często stanowią kontekst dla działań przestępczych. Diagnoza penitencjarna uwzględnia badanie poziomu inteligencji, struktury osobowości, identyfikację uzależnień, analizę przeszłej działalności przestępczej, motywacji do popełniania przestępstw, a także ocenę potrzeb edukacyjnych, zdolności zawodowych i zainteresowań. Istotne jest również gruntowne zrozumienie aktualnych problemów osadzonego oraz ich źródeł, o ile to możliwe. Na podstawie kompleksowej diagnozy penitencjarnej możliwe jest stworzenie spersonalizowanego programu postępowania. Programy te obejmują różne składniki, takie jak praca, nauka, terapia, wychowanie i rozwijanie zainteresowań. Wyznaczone cele są ściśle powiązane z diagnozą i realizowane poprzez ogólne i szczegółowe działania (Černiková, 2003).

W 2007 roku Dyrektor Biura Penitencjarnego Służby Więziennej Republiki Czeskiej wydał “Przewodnik metodyczny”, który ma na celu określenie procedur związanych z organizacją, przygotowaniem i prowadzeniem programów dla osadzonych. Natomiast w 2019 roku Dyrektor Generalny Służby Więziennej wydał zarządzenie, które określa minimalne standardy dotyczące tworzenia i wdrażania programów resocjalizacyjnych.

Kanada

Kanadyjskie więzienia są zobowiązane do przestrzegania Karty Praw i Wolności, która gwarantuje równe prawa i wolności dla wszystkich obywateli, w tym osób niepełnosprawnych. System więzienny w Kanadzie jest zobowiązany do dostosowania warunków dla więźniów z różnymi rodzajami niepełnosprawności.

Unia Europejska

W ramach Unii Europejskiej istnieją przepisy dotyczące praw osób niepełnosprawnych, które mają wpływ także na systemy penitencjarne. Dyrektywa 2012/29/UE określa minimalne standardy dotyczące praw ofiar przestępstw, a osoby niepełnosprawne są uznawane za jedną z grup wymagających szczególnej ochrony.

Słowacja

Sytuacja osób niepełnosprawnych w systemie więziennym na Słowacji ma swoje wyzwania. Analiza sytuacji osób niepełnosprawnych w więzieniach na Słowacji wskazuje na konieczność poprawy warunków mieszkaniowych, zapewnienia pełniejszego dostępu do opieki zdrowotnej i wsparcia psychologicznego oraz wzmocnienia programów resocjalizacyjnych dla więźniów tej grupy. Zwiększenie świadomości społecznej i działań na rzecz inkluzywności jest również kluczowe dla poprawy warunków dla osób niepełnosprawnych w systemie więziennym na Słowacji.

Niemcy

Niemiecki system więzienny stawia nacisk na poszanowanie praw człowieka. Istnieją starania, aby dostosować zakłady karno-śledcze do potrzeb osób niepełnosprawnych, oferując specjalistyczne wsparcie i programy edukacyjne.

Ponadto, istnieją specjalne programy edukacyjne i resocjalizacyjne, które mogą być dostosowane do potrzeb tej grupy więźniów, mające na celu wspieranie ich reintegracji społecznej po opuszczeniu więzienia.

W Niemczech istnieją organizacje pozarządowe i instytucje nadzorujące, które monitorują sytuację osób niepełnosprawnych w więzieniach oraz starają się zapewnić przestrzeganie ich praw i godności.

Japonia

W Japonii, gdzie system prawny jest oparty na zasadach resocjalizacji, istnieją starania, aby dostosować warunki więzienne do potrzeb osób niepełnosprawnych. Jednak niektórzy krytykują to podejście, uważając je za niewystarczające.

Skandynawia (np. Szwecja, Norwegia):

Kraje te są często chwalone za postępowe podejście do systemu więziennego. Starają się dostosować warunki dla osób niepełnosprawnych, oferując specjalistyczne programy rehabilitacyjne i kładąc nacisk na reintegrację społeczną.

Nowa Zelandia:

W Nowej Zelandii działają przepisy zapewniające równość praw osobom niepełnosprawnym w systemie penitencjarnym. Są one również zobowiązane do dostosowywania warunków dla więźniów z niepełnosprawnościami, zapewniając im dostęp do odpowiedniej opieki medycznej i programów rehabilitacyjnych.

Wielka Brytania

W Wielkiej Brytanii istnieją przepisy dotyczące równości i dostępu dla osób niepełnosprawnych w więzieniach. Systemy więzienne są zobowiązane do dostosowywania swoich obiektów, a personel jest szkolony w obszarze obsługi osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności.

W Anglii osoby niepełnosprawne osadzone w więzieniach również mają prawo do specjalistycznej opieki i wsparcia. Istnieją różne programy i inicjatywy mające na celu zapewnienie im odpowiednich warunków mieszkaniowych, opieki medycznej oraz rehabilitacji.

System więzienny w Anglii stara się uwzględnić potrzeby osób niepełnosprawnych poprzez zapewnienie dostępu do sprzętu ułatwiającego codzienne funkcjonowanie oraz dostosowanie warunków, aby były one bardziej przyjazne dla osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności.

Ponadto, istnieją programy resocjalizacyjne, które starają się przygotować osoby niepełnosprawne do powrotu do społeczeństwa po opuszczeniu więzienia. Organizacje pozarządowe oraz instytucje nadzorujące monitorują sytuację w więzieniach, starając się zapewnić przestrzeganie praw i godności osób niepełnosprawnych.

Australia

Australijski system penitencjarny również dostosowuje się do potrzeb osób niepełnosprawnych. Istnieją programy edukacyjne i rehabilitacyjne, które są dostosowywane do różnych poziomów umiejętności i zdolności uczących się więźniów.

Izrael

Izrael wprowadza środki mające na celu zapewnienie równości szans dla więźniów niepełnosprawnych. Są to zarówno dostosowania infrastrukturalne, jak i specjalne programy psychospołeczne i rehabilitacyjne.

W tych krajach i wielu innych istnieją różne organizacje pozarządowe, agencje rządowe i międzynarodowe, które monitorują sytuację więźniów niepełnosprawnych i wspierają inicjatywy zmierzające do poprawy ich warunków życia oraz traktowania w systemie penitencjarnym. Niemniej jednak, pomimo postępów, nadal istnieją wyzwania związane z pełnym wdrożeniem przepisów i standardów dotyczących praw osób niepełnosprawnych w więzieniach na całym świecie.

Te przykłady pokazują, że wiele krajów angażuje się w dostosowywanie swoich systemów penitencjarnych do potrzeb osób niepełnosprawnych, zarówno poprzez przepisy prawa, jak i działania praktyczne w zakresie opieki i rehabilitacji. Jednakże, skuteczność tych działań może być zróżnicowana, a sytuacja konkretnych osób może się różnić w zależności od wielu czynników.

W ocenie wsparcia dla osób niepełnosprawnych w więzieniach, można wskazać pewne obszary, w których obserwowano wyzwania i niewystarczające dostosowania. Niektóre kraje, w tym pewne regiony Stanów Zjednoczonych, Indie oraz państwa o ograniczonej infrastrukturze penitencjarnej, były poddawane krytyce ze względu na warunki, w jakich przebywają osoby niepełnosprawne w systemie więziennym.

Przeglądając przeszłe obserwacje i raporty, można zauważyć, że niektóre z tych obszarów borykają się z brakiem odpowiednich dostosowań architektonicznych, niedostatecznym szkoleniem personelu więziennego w zakresie obsługi osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności oraz ograniczonym dostępem do specjalistycznych usług zdrowotnych czy rehabilitacyjnych.

Istotnym do poruszenia obszarem jest także stygmatyzacja osób niepełnosprawnych przebywających w zakładach penitencjarnych. Stygmatyzacja może być poważnym problemem, wpływającym na ich warunki życia i traktowanie przez personel więzienny oraz współwięźniów. Warto zwrócić na uwagę na kilka kwestii związanych ze stygmatyzacją:

Nierówne traktowanie

Osoby z niepełnosprawnościami mogą być narażone na nierówne traktowanie ze względu na swoją niepełnosprawność. Mogą spotykać się z dyskryminacją, brakiem dostępu do niezbędnych usług lub być traktowane gorzej przez niektórych funkcjonariuszy więziennych.

• Brak zrozumienia i edukacji:

W więzieniach często brakuje świadomości i zrozumienia potrzeb osób z niepełnosprawnościami. To może prowadzić do niedostosowania warunków więziennych do ich potrzeb, braku dostępu do leków czy specjalistycznej opieki medycznej.

• Izolacja społeczna:

Osoby niepełnosprawne mogą doświadczać większej izolacji społecznej w więzieniu ze względu na swoją sytuację. Mogą mieć trudności w nawiązywaniu kontaktów z innymi więźniami i być bardziej podatne na wykluczenie.

• Wykorzystywanie przez współwięźniów lub personel więzienny:

Istnieje ryzyko, że osoby z niepełnosprawnościami mogą być wykorzystywane lub stawiane w niekorzystnej sytuacji przez współwięźniów lub personel więzienny ze względu na ich sytuację.

Dążenie do eliminacji stygmatyzacji osób niepełnosprawnych w więzieniach wymaga świadomości problemu, edukacji personelu więziennego, zapewnienia odpowiednich warunków oraz wsparcia dla tej grupy więźniów, aby mogli oni równie aktywnie uczestniczyć w życiu więziennym. Jest to jednak niezwykle trudna kwestia. Należy jednak podkreślić, że jest to niezwykle istotny aspekt, w kwestii oceny warunków bytowych osób niepełnosprawnych osadzonych w zakładach penitencjarnych.

Należy jednak podkreślić, że sytuacja w więzieniach dla osób niepełnosprawnych to obszar, który wymaga stałej uwagi i reakcji na zmieniające się potrzeby. W międzynarodowym kontekście konieczne są starania na rzecz globalnej poprawy warunków i wsparcia dla tej szczególnej grupy więźniów, a także monitorowanie skuteczności działań podejmowanych przez poszczególne kraje w tym obszarze.