W Republice Południowej Afryki, w zakładzie karnym odbywa karę dożywotniego pozbawienia wolności Polak, zapewne jeden z wielu, jednakże z racji otrzymanej kary, jedyny w swoim rodzaju. Nie jest też „ulubieńcem” tamtejszych władz państwowych i więziennych, bowiem skazano go za zabójstwo afrykańskiego notabla. Za kratami spędził już 30 lat… Aktualnie czeka na termin uzyskanego warunkowego zwolnienia…
Kara dożywotniego pozbawienia wolności przy obecnych regulacjach prawnych niesie szkodliwe skutki społeczne i osobiste oraz prowadzi do kryzysu godności człowieka. Skazani na dożywotnie więzienie są grupą zapomnianą. Nasuwa się pytanie, czy obecne wykonanie kary dożywotniego pozbawienia wolności pomaga osiągnąć cel zawarty w art. 67 kodeksu karnego wykonawczego, czyli czy „wzbudza w skazanym wole współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby postrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa”.
Absolutny zakaz nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania jest wyrażony w najważniejszych konwencjach międzynarodowych, które Polska ratyfikowała, to jest w przepisach: art. 1 oraz 16 Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania ONZ, art. 7 Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych, art. 3 Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Został także skodyfikowany w art. 5 Powszechnej deklaracji praw człowieka ONZ z 10 grudnia 1948 r. oraz w art. 5 Kodeksu postępowania funkcjonariuszy porządku prawnego z 1979 r. Także Konstytucja w art. 40 stanowi, że „nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu”.
W 1969 r. polski kodeks karny zniósł karę dożywotniego pozbawienia wolności.
Została ona przywrócona w 1997 roku. Miała być „pomostem” pomiędzy karą śmierci a karą 25 lat.
Kara dożywotniego więzienia stawia pytania i trudne do rozwiązania problemy, nie tylko związane z jej zasadnością, ale również z praktyką jej wykonania. Jaki jest jej możliwy do osiągnięcia cel w trakcie jej długoletniego wykonania? Jak, przy uwzględnieniu współczesnych standardów, jest ona wykonywana i do czego prowadzi? Nie jest prawdą, że jest ona alternatywą dla kary śmierci, która określa koniec życia skazanego: czas i sposób jego zakończenia. Kara dożywocia natomiast wyznacza miejsce, sposób, uwarunkowania życia człowieka, który pozostanie pod nadzorem państwa do końca swojego życia. Kara dożywotniego pozbawienia wolności nie zastępuje kary śmierci. Jej funkcje i cele są całkowicie odmienne. Kara dożywotniego pozbawienia wolności, a szczególnie jej wykonanie rodzi wątpliwości na gruncie podstawowych praw, wolności człowieka.
Zabiera skazanemu nadzieje i niszczy godność sprowadzając osadzonego do jednego z 508[i] numerów za murami więzienia.
Standardy międzynarodowe stanowią tzw. „prawo miękkie”. Są to zasady postępowania, które nie mają prawnie wiążącej mocy, ale mogą wywierać pewne pośrednie skutki prawne.
Ich respektowanie oznacza moralną odpowiedzialność państwa. W stosunku do więźniów dożywotnich, standardy międzynarodowe wyróżniają tę kategorię i dostrzegają potrzebę indywidualnego, odrębnego ich traktowania.
W 2015 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło rezolucję Standardy ONZ Minimum Traktowania Więźniów tzw. Reguły Nelsona Mandeli. Przyjęty dokument jest zaktualizowaną wersją Wzorcowych Reguł Traktowania Więźniów, przyjętych w 1955r. przez Kongres Narodów Zjednoczonych w sprawie zapobiegania przestępczości i postępowania ze sprawcami przestępstw oraz Podstawowych zasady traktowania więźniów, a są to przede wszystkim obowiązek poszanowania godności i wartości więźniów. Reguły sygnalizują, że bardzo istotne jest zapewnienie skazanym uczestnictwa w zajęciach edukacyjnych i kulturalnych, które mają na celu rozwój osobowości oraz zapewnienie więźniom zatrudnia za wynagrodzenie, które pozwoli partycypować w utrzymaniu ich rodzin. Bardzo istotna jest jedna z zasad mówiąca o „udziale i pomocy” społeczeństwa i instytucji społecznych.
Kwestie kary dożywotniego pozbawienia wolności porusza raport The Life Imprisonment. Report of the Criminal Justice Branch of UNOV, który uwzględnia zbiór wytycznych postępowania z więźniami. Co istotne, określone są cele szczególne postępowania z dożywotnimi więźniami. Raport podkreśla wagę planowania kary i opracowania indywidualnego programu oddziaływania, w którym należy uwzględnić: potrzebę tworzenia, kształtowania relacji z innymi, potrzeby kulturalne i edukacyjne, których celem jest rozwój, szkolenia oraz treningi. Wytyczne ONZ rekomendują wzmocnienie odpowiedzialności dożywotnich, co się tyczy zaprzestania dyskryminowania i segregowania ze względu na długość kary. Umacnianie osobistej odpowiedzialności więźnia to zezwolenie na nawiązywanie i utrzymanie kontaktów ze społecznością lokalną, utrzymanie widzeń z najbliższymi oraz z osobami ze społecznych instytucji i organizacji. Równie istotne są okresowe oceny postępów resocjalizacji osadzonych, które powinny być formowane przez zespół osób, który jest w regularnym kontakcie ze skazanym. Opinia ta powinna zawierać ocenę zmian pod kątem potencjalnego warunkowego przedterminowego zwolnieni.
Rekomendacje, aby dożywotnich angażować w procedurę oceniania ich postępowania, powinna odbywać się poprzez:
– informowanie ich o treści indywidualnego programu oddziaływań oraz o celu dokonywanej oceny.
– informowanie ich o podstawach podejmowanych wobec nich decyzji i zaleceń dotyczących ich postępowania, a także zwolnienia z zakładu karnego;
– zapewnienie skutecznej procedury odwoławczej od tych decyzji do władz sądowych lub innych.
Wszystkie wytyczne zakładają terminowość kary dożywotniego pozbawienia wolności, dlatego program przygotowany dla skazanego powinien być tak opracowany, aby przygotowywał skazanego do zwolnienia. Celem jego winna być reintegracja z rodziną i społeczeństwem.
Europejskie Reguły Więzienne dla państwa członkowskich Rady Europy zostały przejęte przez jej Komitet Ministrów w 1987 r. To początek nowej filozofii wykonywania kary więzienia i nowych celach stawianych przed administracją penitencjarną.
ERW odnoszą się również do więźniów dożywotnich. Jedna z reguł podkreśla obowiązek opracowania planów i rygorów wykonywania kary dożywotniego pozbawienia wolności. Szczegółowe zasady i reguły dotyczące więźniów dożywotnich zawarte są w Rekomendacji RE nr 2003, która proponuje wykonanie kary opierając się na kilku wytycznych:
– indywidualizacji (zwrócenie uwagi na zróżnicowanie osobowości więźniów i na stworzenie im indywidualnych planów wykonania kary);
– normalizacji (takie zorganizowanie życia więziennego, aby było ono zbliżone tak dalece, jak to możliwe, do codziennego życia ludzi wolnych);
–odpowiedzialności (stworzenie więźniom możliwości ponoszenia osobistej odpowiedzialność za swoje codzienne życie więzienne);
– ochrony i bezpieczeństwa (rozróżnianie między jakimkolwiek ryzykiem stwarzanym przez więźnia dożywotniego dla zewnętrznej społeczności, dla nich samych, innych więźniów oraz tych, którzy pracują z nimi lub odwiedzają ich);
– niesegregacji (długość odbywanej kary nie powinna być powodem do segregacji więźniów dożywotnich);
– progresji (planowanie indywidualne postępowania z więźniem dożywotnim powinno zmierzać do ostrożnie progresywnego przejścia przez system więzienny).
Rekomendacja wyróżnia podstawowe prawa dożywotnich, tj prawo do autonomii, zdrowych warunków bytowych i informacji. Tak jak w standardach ONZ, istotnym obowiązkiem administracji więziennej jest ułatwienie dożywotnim reintegracji ze społeczeństwem.
Europejski Komitet Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu został powołany 1987 r. Jego misją jest ochrona osób skazanych przed nieludzkim traktowaniem i torturami, realizuje ją kontrolując więzienia oraz formułując standardy postępowania w osadzonymi. Do więźniów dożywotnich Komitet odniósł się w Jedenastym Sprawozdaniu Ogólnym. Analizując metody postępowania z dożywotnimi, Komitet zwraca uwagę na reżim, jakiemu są poddani.
A konkretnie na fizyczną możliwość poruszania się, tj. swobodę w ramach wyodrębnionego oddziału i wówczas reżim powinien być względnie rozluźniony. Owa swoboda oznacza czas spędzany poza celą minimum 8 godzin dziennie i zaangażowanie skazanych w sensowne zajęcia.
Porusza temat oferty różnego rodzaju zajęć oraz systematyczną naukę i pracę. Więźniowie powinni mieć także możliwość odpowiedniego zagospodarowania czasu wolnego w celach.
Komitet przestrzega przed degeneracją skazanych, do której może prowadzić brak kontaktu ze światem zewnętrznym oraz brak odpowiednich zajęć. Komitet zauważa, że bardzo istotny jest aspekt społeczny odbywania kary. Nie aprobuje zakazu spotykania
się i rozmawiania ze sobą. Przestrzega, że „chroniczny brak ludzkiego kontaktu z innymi współwięźniami i personelem [powoduje] zanik społecznych umiejętności i zaufania do samego siebie (…)co więcej, ograniczenia te mogą przyczynić się do zaburzeń somatycznych”
Zdaniem Komitetu kontakt ludzki jest ważnym elementem budowania pozytywnych relacji między więźniami dożywotnimi a personelem. Nie powinien ograniczać się do wydawania skazanym poleceń, pilnowania ich, otwierania i zamykania drzwi celi. Komunikacja z osadzonymi nie powinna być ubocznym aspektem pracy funkcjonariuszy, a podejście personelu do więźniów nie może opierać się tylko na kontroli i zabezpieczaniu.
Zwraca uwagę na odpowiedni dobór funkcjonariuszy do pracy z tą kategorią więźniów, a także zapewnienie im rzetelnego, odpowiedniego przygotowania i szkolenia. Rekomenduje politykę sprzyjającą utrzymaniu i wzmacnianiu więzi z najbliższymi.
Ważne jest też zapewnienie odpowiedniego kontaktu telefonicznego. Komitet bardzo krytykował brak dostępu do osób z instytucji zewnętrznych. Władze więzienne powinny zapewnić więźniom dożywotnim wsparcie psychologiczne lub psychospołeczne w znaczenie szerszym zakresie niż więźniom krótkoterminowym.
Często dożywotni, doświadczają problemów, takich jak utrata szacunku do samego siebie czy utrata umiejętności społecznych. Dlatego władze powinny rekompensować im te skutki w pozytywny i proaktywny sposób. Ocena zagrożeń i potrzeb tych więźniów powinna być dokonywana w każdym indywidualnym przypadku.
Skazany na dożywocie musi poradzić sobie z ciężarem kary oraz z jej długością przebywania w izolacji. Zindywidualizowany program resocjalizacji powinien mu w tym pomoc. Komitetowi podkreśla duże znaczenie planowania wykonania kary dożywotniego pozbawienia wolności. Celem takiego programu jest nadanie sensu
długoletniemu okresowi pozbawienia wolności oraz nadanie mu takiego przebiegu, aby umożliwił więźniom dożywotnim rozwój ich autonomii i odpowiedzialności.
Zdaniem Komitetu sensem kary dożywotniej jest faktyczne zaangażowanie skazanych w zaplanowane zajęcia, edukację, pracę odpłatną, a także podtrzymywanie i rozwijanie kontaktów ze światem zewnętrznym.
Warto zauważyć, że Komitet ocenił traktowanie więźniów dożywotnich jako nieludzkie i poniżające. Zwrócił uwagę na kumulację negatywnych czynników, m.in: ograniczony kontakt ze światem zewnętrznym, przebywanie w celi powyżej 21 godzin na dobę, niehigieniczne warunki i brak zorganizowanych zajęć przez kilka lat.
Resumując każda kara powinna być celowa a jej osiągnieciu zawsze powinno towarzyszyć poszanowanie godności człowieka. To zaś wyklucza kary ostateczne, które czynią dążenie do zmiany, rehabilitacji bezcelowym. Bardzo aktualny wydaje się pogląd Beccarii, że „bezcelowe szafowanie karami, nigdy nie uczyni ludzi lepszymi”. Sąd Najwyższy podkreślił, że podstawowymi zasadami kary są: indywidualizacja i humanitaryzm. Pierwsza polega na dostosowaniu kary do indywidulanych właściwości skazanego a druga nakazuje kierowanie się godnością. Warto podkreślić, że bardzo ważnym, jak nie najważniejszym elementem wykonywania kary dożywocia jest planowanie. Czas spędzony w izolacji powinien być zorganizowany i zaplanowany. Trzeba również zgodzić się ze Zbigniewem Hołdą, że karę bez realnej możliwości zwolnienia należy uznać za „okrutną, nieludzką czy poniżającą”.
Kara dożywotniego pozbawienia wolności stawia wiele pytań. Problemy pojawiają się na etapie zarówno orzekania, jak i wykonania. Praktyka pokazuje, że wiele problemów wciąż jest nierozwiązanych, dlatego tak ważne jest zwrócenie uwagi na ten temat. Bez wątpienia trudny, ale istotny. A brak polityki i strategii postępowania z więźniami dożywotnimi nie jest żadnym rozwiązaniem. Nelson Mandela wieloletni więzień i bojownik o prawa człowieka powiedział: „Zanim czegoś dokonamy, zawsze wydaje się to czymś niemożliwym”.
Świat, w którym nie rezygnujemy z ludzi, którzy zrobili straszne rzeczy i dążymy do ułatwienia im podróży do innego miejsca, jest lepszym światem niż alternatywa.
[i] Stan na
26.22.2022 osób z prawomocnym wyrokiem dożywotniego pozbawienia wolności
